Цяжка бывае напісаць водгук на кнігу ў двух выпадках: калі не спадабалася так, што не можаш падабраць хоць якога добрага слова. І – калі спадабалася настолькі, што прачытанае ўсё яшчэ адгукаецца ўнутры, усё яшчэ перакотваецца, быццам халаднаватае рэха.
Бо перажыванні, ашчадна адабраныя і выкладзеныя аўтарам, настолькі блізкія да тваіх уласных, што складана аддзяліць іх ад сябе, каб пераліць на паперу з лагічнай і паслядоўнай адчужанасцю даследчыка.
Тут – другі выпадак.
Адразу, мусіць, варта агаварыцца: зборнік апавяданняў Сяргея Шаматульскага выйшаў на рускай мове. Аднак некаторыя з тэкстаў (напрыклад, “Ножкі”, “Юра”) друкаваліся раней у аўтарскім перакладзе на беларускую мову ў часопісе “Маладосць”. І, калі шчыра сказаць, тэксты Сяргея Шаматульскага больш блізкія мне, калі гучаць па-беларуску.
Гэта, аднак, ніколькі не адмяняе маёй зачараванасці гэтай кнігаю.
Бо сама рытміка тэкстаў, іх вобразнасць і эмацыянальнасць, адметны аўтарскі стыль стварае мяккую, ненавязлівую атмасферу нязмушанай гутаркі. Так сядзяць на канапе госці, перагортваючы старонкі старога фотаальбома. І нехта з гаспадараў паказвае пальцам, напаўголасу тлумачачы: “А вось яна… а вось ён… а гэта…”
Аўтар наўмысна пазбягае імёнаў, хаваючы сваіх персанажаў за займеннікамі-маскамі. Бо даць імя – значыць персанажа з плыні аповеду вылучыць, надаць індывідуальнасць, выключнасць. І героі Шаматульскага, у многім дзякуючы гэтай “схаванасці”, пераходзяць у разрад тыпаў. А таму, чытаючы пра (не)шчаслівых людзей, выслухоўваючы гісторыі іх жыццяў (як быццамасабістыя споведзі кожнага), міжвольна пачынаеш праводзіць паралелі з сваёй уласнай чалавечай рэальнасці. І міжвольна ж спачуваеш – і рэальным людзям, і літаратурным персанажам. Адным – дзеля другіх і праз другіх (як праз мост, цераз раку людскога непаразумення перакінуты).
Сам па сабе зборнік невялікі – усяго трынаццаць апавяданняў. І тыя апавяданні-эпізоды з чалавечых жыццяў таксама досыць сціслыя. Простыя, падавалася б. Але кожны з гэтых эпізодаў непазбежна запамінаецца, уражвае. Пакідае след у душы, расчульвае. Расчыняе дзверы душы чытача – наросхрыст.
І цягнецца нітачка душэўнасці, і разам усё сплятаецца ў той самы сямейны фотаальбом на тваіх каленях і “А вось гэта далёкая цётачка з Сібіры, яе імя я, па шчырасці, не помню”. Чорна-белыя фота са слядамі клею (нават не разабраць твараў), з абрэзанымі нагамі ці галовамі, надарваныя ці пажоўклыя ад часу.
Канцэпцыю “фотаальбома” аўтар удала прасоўвае як на ўзроўні кампазіцыі і вобразнасці (эпізоды-фота з застылым часам, стрыманыя фарбы сродкаў выразнасці), так і на ўзроўні тэматычным. Фатаграфіяй у атэлье займаецца гераіня апавядання “Ножкі” – упарта, з года ў год прыладжваючы ногі ад чужых фота да сваіх. Сямейныя фота становяцца парталам у іншасвет у апавяданні “Яны”. Апошні твор, думаецца, служыць знакавым, своеасаблівым “ключом” да ўсёй кнігі, і не выпадкова назва зборніка дубліруе назву менавіта гэтага апавядання. Яны – родныя, блізкія, зусім не страшныя, аслепленыя некалі фотаўспышкамі і дзякуючы тым фотаўспышкам – пазнавальныя. Усё яшчэ жывыя. Можа быць, цеплыня аўтарскіх інтанацый у расповедзе пра кожнага з яго персанажаў і вытлумачваецца, найперш, тым глыбінным адчуваннем роднасці з імі?
Сяргей Шаматульскі не проста расказвае гісторыі, не проста адчужана дэманструе чытачу набор фотаздымкаў з розных часоў, – ён гісторыі сваіх персанажаў пражывае. І таму напісанаму – верыш. Таму боль герояў баліць і табе, бо боль гэты – сапраўдны, чалавечы.
І праз боль і горыч, праз спачуванне прыходзіш да ачышчэння. Як бывае, калі добра праплакацца, хоць бы і над старымі фота з “наліплым часам”. Ёсць такая прымха, быццам фота захоўвае драбочак душы сфатаграфаванага. Так і тут, у кожным апавяданні-фотакартцы – драбочкі душы. Трапяткія. Жывыя.
Жыццё гэтай кнізе дае і сам аўтарскі стыль – асаблівы, пазнавальны. Гэта і сінтаксіс, з вельмі жывою, вельмі натуральнай пабудовай выказвання. І метафорыка – сціслая, але трапная і дарэчная. Незацяганая. І сама пабудова тэкстаў, з сэнсавай “закальцаванасцю”, якая патрэбныя рэчы вылучае найлепшым чынам. Якая закалыхвае чытача да пары, каб пасля кідануць рэзкай фразай фінала, быццам лязом па сэрцы. І апячэ шкадаваннем сэрца і вочы (знутры, слязьмі).
Зараз не дужа прынята шкадаваць людзей. І ўвогуле – людзей любіць. Але ў аўтара атрымліваецца. Проста і ненавязліва, без натужных высілкаў, без пафаснасці. Вось – простыя людзі, “з якімі ўсё нібыта і добра”. А прыгледзішся – і не добра зусім. І трагічна, паводле аўтара, часам нават не тое, што людзі няшчасныя, што іх, безабаронных, крыўдзяць. Трагічна і страшна, што, іншага жыцця не бачыўшы, яны наўрад ці сваю непаўнавартаснасць і душэўную крыўду зразумеюць – “Супакойся, калека”.
Аўтар, выразна праводзячы размежаванне “свае – чужыя” (як у апавяданні “Страх”: “страшна – гэта што памыюць чужыя”), сам заўжды і нязменна застаецца на гэтай мяжы. На мяжы рэальнасці і іншасвету (апавяданне “Яны”), на мяжы паміж сваімі і чужымі. Не разводзячы канчаткова, гледзячы спакойнымі ўважлівымі вачыма – на ўсіх аднолькава. На ўсіх аднолькавых. Як гераіня апавядання “Не па каханні” – на парозе колішняга свайго дома, перад зачыненымі дзвярыма, за якімі “доўга хадзілі пасля і, яна ведала, глядзелі на яе праз вочка”. Пацеркі ўспамінаў (пра адзін-два шчаслівыя гады) – вось і ўсё, што нам застаецца.
І яшчэ застаюцца фота ў старых фотаальбомах. Ці ў сініх рамках на старых шпалерах у бабулінай хаце. А можа і – “карткі ў каробку, каробку ў шафу”? Бо – “рарытэт”?
Не.
Бо для аўтара памяць – найвышэйшая каштоўнасць. І моманты, схопленыя ў часе, і твары са старых фотакартак, і гісторыі чалавечых жыццяў важныя для яго. Блізкія. Свае. І дзякуючы гэтаму адчуванню блізкасці мінулае яднаецца з сучаснасцю, з нашым агульным “зараз”. Мінулае – жыве.
Яны жывуць.
Яны не прыходзяць раніцай. Ні сёння. Ні заўтра. Болей ніколі. Але я чакаю іх і цяпер. Я памятаю, яны казалі, што недзе ёсць іншыя ўваходы, проста тыя яшчэ на рамонце.
Вось #такое_чытво.
Адшукаць кнігу дапаможа электронны каталог Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі.
Чытайма разам!
Матэрыял падрыхтаваны аддзелам суправаджэння інтэрнэт-партала.
