Пачынаецца ўсё з Дзядоў. З продкаў. З дня памяці тых, хто пайшоў з жыцця, пакінуўшы па сабе след на зямлі: магільныя камяні, старыя фота ў альбомах. Сваіх дзяцей ды ўнукаў – след роднай крыві, тонкую чырвоную нітачку, якая цягнецца аднекуль здалёк і здавён. Якая лучыць праз сямейнае дрэва Бабарозу з Бабагруняй, Бабанадзю з Дзядмішам. І многіх іншых, бясконцых іншых. Якая разыходзіцца чырвонымі арнаментамі, зоркамі ды ружамі, на палатне часу.
Вось і раман Паўла Касцюкевіча “План Бабарозы” пачынаецца – з Дзядоў. З дня памяці продкаў, калі галоўны герой прыходзіць на габрэйскі сектар Маскоўскіх могілак. З фота на магільным камяні, з якога паглядае, як боства з ахвярніка, усемагутная Бабароза.
Таксама з дзядоў (сваіх, родных) пачынаецца і галоўны герой “сямейнай сагі” Касцюкевіча – бо клопатамі дзядоў, іх гісторыямі, іх высілкамі фарміруецца, як фігурка з гліны, маленькі чалавек. Сага – гэта заўжды гісторыя пакаленняў. І тут аўтарскае вызначэнне досыць апраўдана: тры пакаленні сям’і спалучаюцца ў адным атожылку, сплятаюцца цесна, як карэнне ў зямлі. І ад кожнага з гэтых дзядоў-каранёў нешта непазбежна прарастае ва ўнуку: ці то іўрыт, ці то англійская мова з практыкаваннямі-пераапрананнямі, ці ўспаміны пра падарожжы і нягоды сям’і ў ваенны час.
“План Бабарозы”, матрыярха вялікай сям’і, “даўняй і дасведчанай змагаркі з каханнем”, не дарма гучыць як “План Барбаросы”. “Вечная бітва ні за што, усё напроці чагосьці”. “Інтэрвенцкае кола” любові. Гэтая сямейная сага, як ні круці, пра сутыкненне, прычым амаль ваеннага кшталту: любоў да жанчыны і любоў да сям’і. Дакладней, бяда галоўнага героя і ягонай каханай у глыбінных, ключавых адрозненнях іх любовей, прывязанасцей. Так бы мовіць, розная душэўная амплітуда. “Несупадзенне па фазе”, якое заўважае і сам герой. Для Роні адарванасць ад каранёў, змена імені, змена краіны (і нават – змена ментальнасці, наўмысны нямецкі, а не румынскі акцэнт) – гэта натуральна і звыкла, гэта па-еўрапейску. Яна “пакінула ў Румыніі ўсё чыста: сям’ю, імя і мову”. Для Ігара-Персея, беларуса, падобная адарванасць, нават калі ён заматываваны да яе вачыма-вішнямі сваёй каханай, немагчымая. Як бы ні спрабаваў, колькі б Планаў (з вялікай літары) ні вынаходзіў.
Хаця сваю Андрамеду гэты Персей ўсё ж ратуе ад пачвары прыгладжанай сучаснасці – знявечанасці, адарванасці з кораня, пазбаўленасці ўласнай гісторыі. Ратуе сваімі сямейнымі байкамі, прымушае самой вяртацца да былога, да роднага. Да свайго. Але ўсё ж Роні кідае яму (на англійскай мове з нямецкім акцэнтам), быццам абвінавачанне: “Надта іх у цябе шмат, і надта ты ў іх”.
Толькі вось – ці абвінавачанне гэта? Прынамсі, у межах нашай беларускай ментальнасці, дзе канцэпт “сям’я” – адзін з самых ключавых і цесна сплеценых з канцэптам “Радзіма”? Ды і ці дзіўна, што нашыя дзяды (ці, лепей, Дзяды, бо выведзеныя Касцюкевічам персанажы набываюць эпічныя рысы і ўзводзяцца аўтарам ў ранг паўхтанічных бостваў), ад якіх мы плоць ад плоці і кроў ад крыві, жывуць у нас, доўжачы сваю бессмяротнасць (біялагічную і духоўную)? “Я, Ігаль, “той, які будзе збаўлены”, стаўся адзінай надзеяй бабуль і дзядоў на іхняе збаўленне з абдоймаў тутэйшчыны пасля іх фізічнай смерці”. І ўвогуле – стаўся адзінай надзеяй. На збаўленне. На адраджэнне. На жыццё.
Таму дзяды (Дзяды) і Радзіма не адпускаюць нас – і не адпусцяць. Прарастаюць унутры нас і скрозь нас, хочам мы таго або не. Такая наша – беларуская – спрадвечная карма.
“Гарачае сочыва гісторыяў”, на якім узгадаваны галоўны герой, вызначыла яго як асобу: “Маімі сябрамі былі бабулі і дзяды, маімі цацкамі былі дзядоўскія гісторыі”. І таму ў яго з каханай розныя вектары: тая скіраваная ў сваю еўрапейскую светлую будучыню, ён жа думае: “Нашто мне тая невядомая будучыня, калі маю вядомую мінуўшчыну?” Супадзенне вектараў жыццёвага руху, вектараў плыні думак неймаверна важна для таго, каб каханне паміж двума людзьмі жыло надалей. І невыпадкова, скрушна думаючы пра няспраўджанае, галоўны герой доўжыць лінію са сваёй прабабулі, бабулі і маці – ненароджанай, неверагоднай дачкой ад каханай жанчыны. Проста таму, што для яго будучыні без сувязі з мінулым быць не можа.
Адсюль усе ваганні і несупадзенні, адсюль пакутлівая немагчымасць гэтай любоўнай гісторыі: “Нашто табе, Ігар, тая палюбоўніца, калі маеш нашу любоў?”
Герой прыходзіць да высновы:“успаміны мацнейшыя за планы на будучыню”. Для Ігара-Персея – дакладна мацнейшыя. Для яго несупадзенне жыццёвых вектараў з каханай жанчынай – трагедыя. І ў той жа час у гэтай трагедыі дарослага чалавека хаваецца дзіцячае жаданне вярнуцца ў “сераль”, дзе дзяды і бабулі атачаюць яго клопатам, дзе няма іншай любові, апроч сямейнага абажання, узведзенага ў абсалют, у своеасаблівую рэлігію “любімага ўнука”.
“Ніхто не будзе любіць вас так, як дзяды. Так чыста і бескарысліва”. Гэтая бескарыслівая любоў, гэтая пакутлівая повязь, што злучае галоўнага героя з дзядамі, дужа беларуская. Увогуле, падаецца, пакутлівасць пачуццяў – наша нацыянальная, беларуская рыса. Дылема, якая стаіць перад новаз’яўленым Персеем, стыгма, пакінутая некалі “доўгімі пальцамі з зырка-бурачковымі пазногцямі”, не знікае, застаецца з ім у фінале, які закальцоўвае твор (у “інтэрвецкае кола” любові).
Ніколі не знікне.
“Урэшце, як звычайна водзіцца, усе памерлі”. І пасля смерці Бабароза, Руф Крэменчук, прарасла на іўрытамоўным магільным камяні Розаю Кармай (“з індуісцкім акцэнтам”). Кармічнасць яе ролі ў жыцці ўнука, думаецца, несумненная. Як і ўвогуле лёсавызначальная роля нашых Дзядоў, нашай мінуўшчыны, нашай Бацькаўшчыны – для ўсіх нас.
Якое карэнне, такое і насенне – так кажуць у народзе. Мы такія, якія ёсць, бо нясём тых, хто быў да нас, унутры сябе.
Надта яны ў нас, і надта мы ў іх.
Вось #такое_чытво.
Адшукаць кнігу дапаможа электронны каталог Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі.
Чытайма разам!
Матэрыял падрыхтаваны аддзелам суправаджэння інтэрнэт-партала.
