У слова “пошласць” некалькі значэнняў (як і ў самой пошласці шмат абліччаў). З аднаго боку, пошласць прыраўнаная да непрыстойнасці. З другога – да банальнасці. Гэтыя два значэнні слова, варта заўважыць, не супярэчлівыя: непрыстойнасць сама па сабе банальная, банальнасці ж – непрыстойна нудныя.
Але каторае са значэнняў мае на ўвазе Андрэй Федарэнка ў сваім апавяданні “Пошласць”? Давайце разбірацца!
Андрэя Федарэнку беларускі чытач ведае як аднаго з лепшых празаікаў сучаснасці. Крытык Ганна Кісліцына не выпадкова назвала яго “калекцыянерам заканамернасцей чалавечага быцця”: пісьменніцкі зрок Федарэнкі ўдала, амаль фатаграфічна схоплівае адметнасці людской натуры. Схоплівае, каб пасля структураваць, пераасэнсаваўшы ў мастацкай прасторы, ствараючы пластычныя вобразы-тыпы – пазнавальныя, жыццёвыя, арыгінальныя ў прачытанні.
Дык пра што ж апавяданне з такой “чэхаўскай” назвай? Чэхава тут згадваем не выпадкова, бо гэты класік – прызнаны змагар з мяшчанствам і пошласцю як такой. Прыгадаем цытату з ягонага апавядання “Учитель словесности”, у якім галоўны герой з трагічнай раптоўнасцю разумее ўсю жудаснасць свайго становішча: “Где я, боже мой?! Меня окружает пошлость и пошлость. Скучные, ничтожные люди, горшочки со сметаной, кувшины с молоком, тараканы, глупые женщины… Нет ничего страшнее, оскорбительнее, тоскливее пошлости. Бежать отсюда, бежать сегодня же, иначе я сойду с ума!” То бок у трактоўцы чэхаўскага кшталту тэрмін “пошласць” бліжэйшы менавіта да другога слоўнікавага значэння. Для Чэхава – гэта банальшчына і руціна, глупства і шэрасць, нікчэмнасць думкі і побыту.
Што ж пошласць для Андрэя Федарэнкі?
Сцісла акрэслім сюжэтную канву. Твор фактычна ўяўляе сабой нешта кшталту дзённіка назіранняў апавядальніка за сваім суседам па інтэрнаце. Яго вачыма мы бачым “паддоследнага” – “закончанага, завершанага” пашляка. Каментуецца гэтае вызначэнне так: “Пошласць сама па сабе адна з горшых чалавечых якасцяў; пашляк і ў сваім сапраўдным, класічным абліччы – не падарунак. Але ўдвая горш пошласць завуаляваная, калі пашляк маскіруецца пад мараліста, калі ён цвярозы, станоўчы, надзелены сякой-такой памяццю, дастатковай для запамінання сентэнцый… Такога не саб'еш з тропу, не зацягнеш на глыбіню, з такім не ўсчыніш дыскусію аб дуалізме таго ж «дабра»”. Надалей прыводзяцца аргументы ў бок гэтага сцверджання, і перад намі паступова ствараецца партрэт суседа апавядальніка.
Чалавек гэта не дужа далёкі: для яго “не існуе ў прыродзе, у свеце і ў сусвеце пытання, над якім ён хоць на хвілінку задумаўся б”, у яго на ўсё гатовы адказ, што складаецца з банальнага выслоўя. Ані ў ягонай знешнасці, ані ў ягоных звычках (і адсутнасці звычак – шкодных), ані ў “сініх, бязвінна-бяздумных гузіках вачэй” апавядальнік не знаходзіць нічога адметнага, нічога выключнага. Сапраўды, перад намі – прызнаем гэта – сярэдні абывацель, зусім не інтэлектуал (“паступіў” у ВНУ ён, напрыклад, толькі дзякуючы накіраванню). Прыглядацца тут няма да чаго, па вялікім рахунку: такіх, як сусед апавядальніка, мноства, у ім няма нічога выключнага. Проста не дужа разумны або прывабны чалавек з беднай сям’і, які спрабуе неяк выжываць на “бульбе і часныку”. Ды якога ўвесну зацікавілі “пошукі «адданай спадарожніцы жыцця» – праз газетныя рубрыкі знаёмстваў”. Апошняе – рэч хутчэй камічная, а грэблівасць суседа да жанчыны з дзіцем – з’ява хутчэй брыдкая. Але, зноў жа, нічога выключнага. Сапраўды банальны, шараговы чалавек, адчайна нецікавы. Звычайны. З чым жа звязана амаль хваравітае жаданне апавядальніка падтрымліваць “філасофскія” дыскусіі з такім чалавекам, назіраць за ім, прыкідваючыся, што ”ўнураны ў кнігу”, вывучаючы, як цікавага жука, “эксперыментаваць”?
Апавядальнік у пэўны момант сам прызнаецца, што, сочачы за суседам, ператварыўся ў “шпіка з усімі атрыбутамі: падняты каўнер плашча, насунуты на вочы брыль кепкі, купля непатрэбнай газеты ў кіёску, заварочванне за вугал, калі ён азіраўся...”. Да непрыстойнага банальны вобраз, ці не праўда? Сама спрэчная мараль гэтага назірання і глыбіня пагружэння трохі нагадвае хваравітую сувязь паміж ненадзейным апавядальнікам Набокава і персанажам Смурава ў аповесці “Соглядатай”. У Набокава, праўда, апавядальнік і Смураў у выніку аказваюцца адным і тым жа чалавекам. У Федарэнкі ж… А што ў Федарэнкі?
Эксперыменты апавядальніка над ягоным “падвопытным” у пэўны момант падыходзяць да крытычнай мяжы: апавядальнік спрабуе не проста з нездаровай цікаўнасцю сачыць за “паддоследным”, але і дае сто рублёў Светцы, у якой рэпутацыя “самай апошняй – пробаў не было дзе ставіць – шлюхі, вядомай усяму інстытуту, акрамя, канечне, нашага святога героя”, каб тая пераспала з ягоным суседам.
Развязка, аднак, досыць забаўная, хоць і зусім не такая, якой чакаў сам апавядальнік. Светка “вылецела з пакоя куляю, задыханая, чырвоная, разгневаная”. Аказваецца, сусед апавядальніка вырашыў, каб “завесці” яе, чытаць ёй верш Багдановіча, ды яшчэ яе любімы, “так гнюсна, фальшыва, кожны радок скажаючы, блытаючыся, ставячы абы-як націскі...”. Апавядальнік задаволена смяецца і прапануе Светцы ўсё-такі ўзяць грошы: “заслужыла”. Але тая, мабыць, адзіны ў апавяданні персанаж з адчуваннем уласнай годнасці, ад іх адмаўляецца. І заўважае:
– Ты са сваімі эксперыментамі пашляк яшчэ горшы, чым ён.
І тым самым быццам дае апавядальніку поўху. Бо, па вялікім рахунку, у чым яго маральная або інтэлектуальная перавага над суседам, такім абрыдліва банальным, непрыемным у побыце, нудным у гутарцы, але не адмоўным? Апавядальнік, занураючыся ў свой эксперымент, з лёгкасцю паступаецца прынцыпамі, шпіёнячы, лезучы ў чужое асабістае жыццё. А пасля нават спрабуе купіць для суседа каханне за грошы, адначасна абражаючы і жанчыну, і суседа, які, пры ўсёй сваёй нікчэмнасці, проста па-чалавечы прагне “душу адагрэць”.
Апавядальнік, калі падумаць, страшэнна банальны ў сваёй перакананасці ва ўласнай выключнасці, у тым, што сам апрыёры лепшы, вышэйшы і за Светку (якая нават за сто рублёў не паступілася любоўю да верша), і за “замаскіраванага пад мараліста” пашляка суседа.
Пошласць – стыхія чалавечага свету, і апавядальнік – яе частка. Задумлівае шматкроп’е завяршае кароткі дынамічны тэкст, але колькі ўсяго стаіць за гэтымі трыма кропкамі?
Можа быць, стаіць там таксама і чэхаўскае: “Постоянное обличение пошлости в конце концов тоже становится пошлостью”.
Вось #такое_чытво.
Адшукаць кнігу дапаможа электронны каталог Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі.
Чытайма разам!
Матэрыял падрыхтаваны аддзелам суправаджэння інтэрнэт-партала.
