– У кнізе ўспамінаў пісьменнікаў пра сваё дзяцінства, якая выйшла ў 2011 годзе ў выдавецтве «Літаратура і мастацтва», ёсць ваша эсэ пра малую радзіму – Лунінец. Я са здзіўленнем даведалася, як багата было розных цікавостак у гэтым палескім горадзе. Ці гэта ўласцівасць паэтычнага зроку – так ператвараць будзённасць? Калі вы адчулі ў сабе цягу да літаратуры?
– Калі б не было Лунінца, Палессе не магло б лунаць! Тады не мела б сваёй адметнасці сярод іншых дзівосных мясцін Беларусі. Гэта праўда, якая супадае з паэзіяй. Мне проста пашанцавала нарадзіцца ў гэтым суладным супадзенні. За гэта дзякую Богу і маёй матулі, якая жыла ўжо ў Мінску, але вырашыла, што на радзіме нараджаць будзе лягчэй. Тут паэзія з праўдай не супала: мама ледзьве не сканала, нараджаючы мяне. Але ж такая вера ў паэзію і радзіму не магла бясследна знікнуць, і я ёю напоўненая. Ужо мая дачка мне неяк патлумачыла: «Мама, я ведаю, чаму ты такая добрая. Бо нарадзілася ў Лунінцы». Больш сцісла цяжка сказаць.
Да таго ж, я мо адзіны чалавек, якога назвалі ў гонар кнігі паэзіі. У 1916 годзе ў Мікалая Асеева выйшла кніга «Аксана», і мама пісала дыплом паводле яго творчасці. Гэтак у сям’і з’явілася «кніга Аксана». Таму з літаратурай я была заўсёды, але вось сама пачала пісаць у тым узросце, у якім Максім Багдановіч памёр. Адвучыўшыся ў аспірантуры Інстытута літаратуры, я пайшла працаваць і выйшла замуж, і, хоць усё было любімым, жыццё «закратавалася». Адзіная ж магчымасць поўнай свабоды ў чалавека – гэта творчасць, найперш вершы, бо іх можна нават на сцяне вязніцы надрапаць. Першы верш я і напісала ў своеасаблівай цемры – мінскім метро – дарогаю ад мужа да працы.
– У жаночым рамане «Беларускі дурань» вы зноўку звяртаецеся да месцаў і людзей, якія сфарміравалі вас як асобу: Лунінец, Лысая Гара. Тэкст напісаны ў форме «гульні ў карты» з жанчынамі вашага роду – Любоўю і Надзеяй. «Жанчыны па мячы, заўжды гатовыя дапамагчы. Жанчыны па кудзелі пакідаюць надзеі». Беларускае «Вялікае Княства Любові» (цытата з рамана) створана жанчынамі?
– Некалі я напісала: «Лунінец – гэта Ян, мой мужчынскі пачатак, а Лысая Гара – Інь, мой жаночы пачатак. Я жыву паміж Лунінцам і Лысай Гарою». Гэтак і маё Вялікае Княства Любові немагчымае ні без жанчын роду, ні без мужчын. Проста неяк атрымалася, што мужчыны ў маім родзе не гулялі ў дурня, і муж не гуляе.
– Вы – паэтка ў трэцім пакаленні. Падзяліцеся, як гэта – быць унучкай і дачкой паэтаў? Вашы дзядуля і бацька пісалі галоўным чынам па-руску, а вы – аўтарка паэтычных зборнікаў, напісаных па-беларуску. Выбар мовы быў свядомы?
– «Трэцяе пакаленне» (як у Кузьмы Чорнага) – гэта калі афіцыйна, з чырвоным пасведчаннем. Насамрэч – у пятым, бо яшчэ мой прапрадзед па мячы Васіль Лебедзеў пісаў вершы і прозу ўкраінскай моваю, засталіся яго творы канца ХIХ стагоддзя. Быў ён і фатографам, мастаком, распісваў бажніцу ў сяле Кетрысанаўка Кіраваградскай вобласці. Пісала вершы ўкраінскай мовай і яго ўнучка, мая бабуля Святлана. Ды і дзед, Браніслаў Спрынчан пачынаў з украінскай мовы, але па вайне яго размеркавалі на «Гомсельмаш» і ў Гомелі ён па нейкім часе перайшоў на рускую мову. Па-беларуску не размаўляў, але чытаў вершы на памяць, перакладаў з беларускай і цешыўся, што я абрала беларускую мову яшчэ тады, калі не пісала вершы. Свядома ці несвядома – цяжка разабрацца. Хутчэй, усё складалася так, што іначай не магло быць; у 6-м класе я пастанавіла стацца настаўніцай беларускай мовы. Я не была ў маленстве хрышчаная, дык пазней настаўніца сталася маёй хроснай маці (гэта ўжо быў мой свядомы выбар).
Быць унучкай і дачкой – гэта ўжо шэдэўральна, а калі ўнучкай і дачкой паэтаў – гэтаксама шэдэўральна. Мае хатнія паэты яшчэ надзвычай рэдкія ў тым, што яны жылі толькі паэзіяй і толькі пра яе размаўлялі. Ні грашыма, ні побытам не цікавіліся і цвікоў не забівалі. Гэта я вельмі цаню, усё жыццё назіраючы за іншымі творцамі, а цвікі сама забіваць навучылася.
Напачатку я шчыра думала, што гены ад бацькі і дзеда перадаліся, але неяк Леанід Дайнека сказаў мне: «У цябе паэзія ад мамы», – а тыя, хто ведаў бабулю, казалі, што ад бабулі. І ад прабабулі. Таму ўрэшце Вялікае Княства Любові ў маім разуменні сталася родава-сямейным.
– «У нерыфмаваных вершах заўжды болей самоты, чым у рыфмаваных» – гэта з вашага рамана. У паэтычным зборніку «ЖываЯ» вершы нерыфмаваныя. Гульня з формай, гукапіс, насычаныя фарбы. І самота... але не толькі. «Вочы заплюшчыла: не ведаю, куды глядзець – на мапу радзімак тваіх ці на зорную мапу неба над намі?» Здаецца, пра каханне ўсё сказана папярэднікамі. Ці можа паэт ці паэтка сёння сказаць нешта новае?
– Такія ў вас, спадарыня Алена, прыгожыя пытанні, што падаецца, я ў іх ужо ёсць і адказваць не мае сэнсу. Нібыта такія самыя пытанні мне задавалі і раней, але яны гэтак не краналі, не здаваліся блізкімі.
Розніца паміж новым і ранейшым можа быць танюткай, але яна істотная, без яе жыццё мярцвее. Ужо большую частку жыцця я жыву пасля раку, таму без увагі да імгненняў ніяк. А каханне – заўсёдна імгненне, шчаслівае ці не – але паэтычнае.
– З нараджэннем дачкі Альжбэты пачаўся новы этап у вашай творчасці. Вы пішаце для дзяцей, выдалі ўжо некалькі кніг. Дарэчы, «Алеся» рэкамендавала для чытання «Смачную кнігу» і «Малочны кактэйль для Вужынага Караля, альбо Калякамп’ютарную казку». Апошнюю з кніг вы напісалі ў суаўтарстве з мужам, гісторыкам і музыкам Ярашам Малішэўскім. Сямейнае жыццё дапамагае творчасці ў вашым выпадку?
– Зазвычай усе скардзяцца, што сямейнае жыццё перашкаджае. Але ў мяне іншае стаўленне. Нават напісала кнігу апавяданняў пра сям’ю «Таташ Яраш, мамана Аксана і дачэта Альжбэта. Поўны эксклюзіў», чаго ў нас амаль нямашака. Разам з мужам стварыла «Незвычайную энцыклапедыю беларускіх народных інструментаў». Кніжачка-маляванка вершыкаў пра жабак, напісаных разам з дачкой, выйшла ў часопісе «Буся». Мы пераклалі ўсёй сям’ёю з украінскай мовы бестсэлер «36 і 6 катоў» Галіны Удавічэнка. Рэдагуем адно аднаго, чытаем і натхняем.
А як нечага я і не паспяваю, дык, па-першае, не сям’я вінаватая, а праца, а па-другое, прытрымліваюся меркавання, што гэтак і лепей, бо бясконцае пісанне часцяком пераходзіць у пісаніну. У маім улюбёным слове «жыццё» дзве літары «ц», адна з якіх кажа, што жыццё цяжкае, а другая – што цудоўнае. Цуды пераважаюць над цяжкасцямі.
– Паэтычны тэатр «Арт. С» – літаратурна-музычны салон, які вы заснавалі разам з паэтам Змітром Арцюхом. У бібліятэцы імя Цёткі праводзяцца літаратурна-музычныя вечарыны, выставы, ладзяцца прэзентацыі кніг. У наш час, калі літаратура ўсё больш робіцца чымсьці рэліктавым, як зацікавіць чытачоў друкаванай кнігай? Маеце свой рэцэпт?
– Тэатр распачынаўся, калі я была цяжарная, ён і стаўся урэшце для мяне сямейным, дачка, можна сказаць, вырасла ў ім. А я ўсё яшчэ расту ў цёпла-паэтычных умовах. Гэта нашая вялікая сям’я. Я імкнуся, каб тым, хто завітаў да нас, было цікава, і натхняльна, і роздумна. Ці ўсе гледачы і ці часта пасля бяруць у рукі кнігу ці часопіс? Мяркую, што не. Але ўсё адно яны любяць бібліятэку, кнігі, пісьменнікаў, музыкаў, гэтыя імгненні для іх істотныя. Зыходжу з таго, што пры сустрэчы са мною чытач мусіць быць шчаслівым і вясёлым, каб у яго пасля было імкненне і ставала моцы на сум і самоту ў судакрананні з маімі творамі.
Я люблю рэкламаваць, люблю прадаваць добрыя кнігі (не свае), але болей за ўсё цаню тых чытачоў, якія знайшлі мяне без рэкламы, выпадкова разгарнуўшы зборнік маіх вершаў у краме ці ў бібліятэцы. Яны найбольш верныя і не будуць вятранікамі-флюгерамі, якія кінуцца на яскравую рэкламу моднага аўтара.
Гутарыла Алена Брава.
Фота з асабістага архіва Аксаны Спрынчан.
Крыніца: часопіс «Алеся»
