Кожны даследчык, які працуе з архівамі, марыць адшукаць дакумент, варты стаць своеасаблівым ключом да вырашэння пэўнай навуковай праблемы, неабходным звенчаком у імкненні да цэласнага бачання разрозненых фактаў грамадскакультурнага жыцця мінуўшчыны або канкрэтнай, гістарычна значнай асобы. Як правіла, такія залацінкі ў велізарнай агульнай масе прачытаных папер здабываюцца гадамі карпатлівай працы, іх вельмі няшмат “на выхадзе”, таму так высока яны цэняцца спецыялістамі. Зрэдку здараецца натрапіць на самародак ці каштоўны камень, які нават без агранкі – даследчыцкіх абагульненняў і каментарыяў – самадастатковы ў сваёй першароднай чысціні, пазбаўленай ад пазнейшых міфалагізатарскіх напластаванняў.
Неспадзяванае выяўленне дакумента, наўпрост звязанага з жыццём і грамадска-культурнай дзейнасцю Паўліны Мядзёлкі (1893–1974), прыйшлося акурат да яе сёлетняга юбілею. Публікацыі, прымеркаваныя непасрэдна да дня ўрачыстасці, звычайна апраўдваюць чытацкія чаканні хваласпеву на адрас юбіляра. Так і павінна быць: круглыя даты спачылых рупліўцаў беларушчыны – нагода ўспомніць іх добрым словам. Думаецца, сведчаннем асаблівай пашаны да чалавека з’яўляецца ўсё ж не прынагодная, а пастаянная цікавасць да яго следу ў гісторыі.
Зыходным пунктам нацыянальнага ўзвышэння ў агульнавядомай біяграфіі П. Мядзёлкі нязменна называецца роля Паўлінкі ў аднайменным драматургічным творы Янкі Купалы. Але чым яна стала ў жыцці першай выканаўцы – талісманам ці наканаваннем, – раскрывае ліст, які захоўваецца ў аддзеле рэдкай кнігі і рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я. Коласа НАН Беларусі (фонд 6, воп. 1, адз. зах. 59).
У першай палове 1920-х гадоў Паўліна Мядзёлка-Грыб (менавіта так яна падпісвалася ў час сужэнства з Тамашом Грыбам, студэнтам Карлава ўніверсітэта ў Празе) працавала настаўніцай у Дзвінскай дзяржаўнай беларускай гімназіі (сёння Даўгаўпілс, Латвія), кіравала хорам і драматычным гуртком. Заснавальнікам і першым дырэктарам гэтай навучальнай установы быў Іван Краскоўскі, разам з якім П. Мядзёлка зведала судовы працэс па сфабрыкаваных палітычных абвінавачваннях, пасля афіцыйнага іх зняцця перабралася ў савецкі Мінск, ахоплены энтузіязмам нацыянальнага будаўніцтва.
У лісце да Уладзіміра Пігулеўскага, калегі па Дзвінскай гімназіі, і яго жонкі, Вольгі Бароўскай, Мядзёлка шчыра расказвала пра сябе, цікавілася лёсам блізкіх людзей у Латвіі. У пасляваенны час такія пытанні задавалі з вялікай асцярогай. Пад ініцыялам “К.”, можна меркаваць, меўся на ўвазе Канстанцін Езавітаў. Маскіруючыся Эзопававай мовай, У. Пігулеўскі пісаў да І. Краскоўскага 21 студзеня 1950 года пра лёс Канстанціна Езавітава, сляды якога губляліся ў канцы вайны, і Сяргея Сахарава, сасланага ў Казахстан: “Конст.<антин> Бор.<исович> во время войны женился и уехал из Риги, а Сергей Петрович в 1945 г. поехал в экспедицию” (фонд 16, воп. 1, адз. зах. 152).
Дзвінская гімназія выхавала шмат таленавітых людзей, патрыётаў, якія раз’ехаліся па ўсёй Латвіі і розных краінах. Пасля прымусовага згортвання беларускай сістэмы адукацыі і нацыянальнага руху ў гэтай прыбалтыйскай краіне ў сярэдзіне 1930-х гадоў для большасці з іх набытыя веды не сталі асновай прафесійных. Пра тых, кім цікавілася П. Мядзёлка, з ліставання У. Пігулеўскага з Л. Краскоўскай (фонд 16, воп. 1, адз. зах. 137) удалося высветліць наступнае.
Пятрук Мірановіч скончыў мастацкую акадэмію, працаваў у Рыжскай беларускай школе. Надзя Мікалаева-Комісар пасля кансерваторыі стала прафесійнай спявачкай, выступала на радыё, удзельнічала ў канцэртах. Аня Бедарава працавала работніцай на фабрыцы ў Рызе, хварэла на сухоты, заўсёды брала ўдзел у беларускіх вечарынах. Іонік Карнавухі стаў афіцэрам латвійскай арміі, служыў у Даўгаўпілсе.
З абсалютнай даверлівасцю да блізкіх людзей П. Мядзёлка пісала пра сябе, сваіх бацькоў і брата. Перад намі аўтабіяграфія і, магчыма, споведзь збалелай душы. Кантрасны тэкст, пабудаваны на дынамічнай змене кадраў жорсткіх рэалій жыцця. Мяняліся палітычныя дэкарацыі, а Паўліна Мядзёлка, выведзеная на авансцэну нацыянальнай культуры яшчэ ў нашаніўскую пару, нязменна адстойвала права на сваю галоўную, немудрагелістую ролю – быць чалавекам.
9.І.49 Будслаў
Ой, родненькія ж вы мае, ой мілыя! Якую ж вы мне прыемную неспадзеўку зрабілі, якую радасць! Няўжо ж вы жывыздаровы? Няўжо ўцалелі ў бурахнавальніцах?
І вы не памыліліся, угледзеўшы “знаёмую постаць” на фотаздымку ў “Літаратуры і мастацтве”. Іншая справа, што, магчыма, наогул гэта памылка…
“Паўлінкі” даўно ўжо няма… І калі пачую гэта імя, мне да слёз робіцца сумна. Сумна і прыемна, што існуюць на свеце яшчэ людзі, якія помняць Паўлінку. Ужо даўно яе няма. Ёсць Пауліна Вікенцьеўна, больш правільна – Паулина Викентьевна, преподавательница русского яз.<ыка> и литературы в белорусской школе…
А поэтому перехожу на русский язык. К тому же, Олечка, Тебе легче читать будет. Не думаю, чтобы Ты в Латвии усвоила хорошо белорусский яз.<ык>. И ещё одна причина: за 19 лет отрыва от родной почвы я отстала от современного белор.<усского> языка и орфографии настолько, что меня могут упрекнуть (как это уже имело место) в нацдемовщине.
Ваши строчки взметнули в душе такой вихрь чувств, воспоминаний, что очень трудно совладать с ними и толково изложить мысли и чувства. Вот стоит сейчас передо мной ваша фотокарточка, хочется говорить, столько есть чего сказать, столько пережить за это время (ведь почти четверть века прошло!), что не знаю, с чего начать. Да и невозможно же в письме всё рассказать, что пережило за 25 лет последних. Разве только схематически начертить жизненный путь.
Итак, до <19>27 г. Минск. Порывы к творческой, общественной деятельности охлаждались суровым “Осади назад! Не забывай…” 27–30 г. Горкі – преподавание языка и литературы в кач.<естве> ассистента по кафедре яз.<ыка> и лит.<ературы> и на рабфаке, драм. кружок, хор… Казалось, нашла своё место в жизни. 30–31 гг. стационар, затем Казань, психиатричка, работа инспектором в Наркомпросе Татарии. 31–47 г. Москва, почти год безработицы, наконец преподаватель русск.<ого> яз.<ыка> в средних школах гор. Москва. В 37 г. выброшена из школы. Опять полгода безработная. Ищу правды, добиваюсь с трудом, восстанавливаюсь и работаю почти 10 последних лет в одной школе г. Москва. Заслужила признание хорошего педагога, пользовалась авторитетом. В 47 г. умер отец. В Будславе осталась старушка-мать, одна. Никого из семьи больше нет. Зыгмуся потеряла в 1937 г. (В Минске остались его жена, сын и дочь, кот.<орая> родилась уже без отца.) Я так устала от жизни вообще и в частности от шумного столичного города, что решила на старости лет переселиться в родное местечко Будслав к маме. И вот с осени 47 г. я обосновалась здесь. Живём вдвоём с мамкой – ей уже 76 лет, а мне… 55!
Здесь в первый год пришлось мне немало пережить. Здесь тоже вспомнили “Паулинку”, но… как! Опять напряженная борьба за право существования, за право труда. Отстояла своё право. Но сколько сил на это ушло! Условия работы очень тяжёлые. Но жить надо! Создала хор. На областном смотре самодеятельности заняли 1-е место, взяли 1-ю премию, вышли на республиканский смотр. Занять надлежащее место там помешала, кажется, та же самая “Паўлінка”. Смешно? А может быть, грустно? Мне опять почудилось “Осади назад!”
Ну, как же вы живёте, дорогие мои? А почерк всё же я узнала, но я не помню, видела ли я когда твой почерк, Оля?
А знаешь, Оля, я очень часто о Тебе думала, вспоминала, пожалуй, чаще думалось о Тебе, чем о других друзьях и приятелях, оставленных в Латвии. Особенно в Москве часто о Тебе думалось. На концертах, в Большом Зале консерватории Ты неизменно была со мною. Помню Твою музыку, любила её и Тебя любила, такую ласковую, милую…
Ну, скорее же пишите о себе, где вы, что и как? Как вы пережили лихолетье? Кого смела буря? Бесконечно рада, что Владимир жив-здоров, если, конечно, я не ошибаюсь. А что с К.? Не знаете ли о наших б. учениках Миронович, Николаева, Бедарева, Карнаухов? Где они? Что с ними? Жив ли Сахаров?
Мне очень хочется летом махнуть к вам на пару дней, освежиться, вместе с вами вспомнить былое, досыта наговориться. Кстати, мне и по делу надо. А может быть, вы и раньше могли бы мне помочь в одном деле? Мне нужен документ о том, что я с июня 1922 по… (не помню точно числа) 1925 г. работала в Двинской гимназии и на учит.<ельских> курсах. Этот документ нужен мне для стажа, для пенсии. А то обидно – у меня уже 35 лет стажа, а документов нет. Целую вас крепенько. Жду нетерпеливо настоящего письма. Ваша Паулина. Будслав. Молодечненской обл., ул. Сталина 10.
Аўтар публікацыі: Мікола Трус, дактарант Інстытута літаратуразнаўства імя Янкі Купалы НАН Беларусі, кандыдат філалагічных навук, дацэнт.
Крыніца: Літаратура і мастацтва
