Так славуты паэт Ф. Багушэвіч назваў знакамітую пісьменніцу Элізу Ажэшка (1841–1910), тым самым вызначыўшы галоўныя рысы яе таленту – гуманізм, шчырасць і праўдзівасць. Яе творчасць мае вялікае значэнне для беларускага народа: многае са спадчыны пісьменніцы прысвечана менавіта яму.
Эліза Ажэшка нарадзілася 180 гадоў таму ‒ 6 чэрвеня (26 мая) 1841 г. у радавітай шляхецкай сям’і Паўлоўскіх у маёнтку Мількаўшчына, недалёка ад Гродна. У дзяцінстве самым захапляючым заняткам для дзяўчынкі было чытанне, якое аказала значны ўплыў на яе духоўнае развіццё. Эліза валодала дзвюма мовамі – польскай і французскай, ‒ але магла размаўляць і на беларускай, дзякуючы сваім сябрам, сялянскім дзецям. Будучая пісьменніца з 1852 г. па 1857 г. вучылася ў манастырскім пансіёне ў Варшаве, дзе шмат часу адводзілася на засваенне свецкіх манер, ігры на фартэпіяна і ўдасканаленне французскай мовы. Аднак любімымі для яе былі лекцыі па польскай літаратуры.
Амаль адразу пасля заканчэння пансіёна на сямнаццатым годзе жыцця Элізу выдалі замуж за палескага шляхціца Пятра Ажэшку. Зімой 1858 г. ён адвёз маладую жонку ў свой маёнтак Людвінова (цяпер вёска ў Драгічынскім раёне Брэсцкай вобласці). Разам з малодшым братам мужа Фларыянам яна арганізавала школу для вясковых дзяцей, дзе навучалася 20 хлопчыкаў.
Выключную ролю на фарміраванне светапогляду будучай пісьменніцы адыгралі сялянская рэформа і польскае паўстанне 1863–1864 гг. Яна была не толькі сведкай, але і ўдзельніцай гераічных падзей. Перажыўшы горыч разгрому паўстання, пачала пісаць. У 1866 г. у часопісе “Tygodnik ilustrowany” з’явілася першае друкаванае апавяданне Э. Ажэшка “Малюнак з галодных гадоў” – успаміны пра голад у беларускай прыгоннай вёсцы. З гэтага часу мастацкая творчасць стала для яе формай служэння грамадству і адзіным сродкам існавання. У 1869 г. Эліза пераехала ў Гродна і цалкам прысвяціла сябе літаратурнай працы.
У сваіх творах яна заўсёды закранала вострыя праблемы сучаснасці, імкнулася перадаць сутнасць і дух часу. Выступала за раўнапраўе жанчын у грамадстве, абараняла інтарэсы працоўных, выказвала свае разважанні наконт буржуазнага прагрэсу і ўсеагульнага дабрабыту. 80-я гг. ХІХ ст. – час найвялікшага ўздыму творчасці Э. Ажэшка. Напісаны эпічны раман “Над Нёманам” (1887), які заняў ганаровае месца не толькі ў польскай, але і сусветнай літаратуры (аб гэтым сведчаць шматлікія пераклады).
Пісьменніца з пашанай і спачуваннем ставілася да беларускага народа, вывучала яго жыццё і побыт, сабрала багаты і арыгінальны фальклорны матэрыял. У аповесцях “Нізіны” (1884), “Дзюрдзі” (1885), “Хам” (1888), апавяданнях “Тадэвуш”, “Рэха”, “У зімовы вечар” і іншых творах праўдзіва, з вялікай мастацкай сілай адлюстраваны розныя бакі жыцця беларусаў другой паловы ХІХ стагоддзя, раскрыта іх духоўная прыгажосць, працавітасць, пачуццё адзінства з прыродай. Беларускаму фальклору прысвечаны нарыс “Людзі і кветкі на берагах Нёмана” (1888–1891).
Творчасць Э. Ажэшка адыграла пэўную ролю ў станаўленні беларускага тэатра. Інсцэніраваныя аповесць “Хам” і апавяданне “У зімовы вечар” ставіліся Першай беларускай трупай І. Буйніцкага ў 1910–1912 гг. і Першым таварыствам беларускай драмы і камедыі, створаным Ф. Ждановічам. Менавіта пастаноўкай спектакля “У зімовы вечар” адкрыўся Беларускі дзяржаўны тэатр.
Каб падкрэсліць значэнне творчасці Э. Ажэшка для беларускай культуры, дастаткова прывесці словы пісьменніка-краязнаўца У. Содаля: “Ажэшка, як ніхто да яе, апавядала свету пра беларусаў і Беларусь. Яна для нашага краю, як Гогаль для Украіны. Той быў сувязны між Украінай і Расіяй, а яна – між Беларуссю і Польшчай”.
Жыццёвы шлях Элізы Ажэшка завяршыўся ў Гродне. У 1929 г. быў усталяваны помнік, яе імем названа адна з галоўных вуліц горада. У доме, дзе жыла пісьменніца, знаходзіцца інфармацыйна-адукацыйны цэнтр Гродзенскай абласной навуковай бібліятэкі імя Я.Ф. Карскага, працуе мемарыяльны пакой, прысвечаны жыццю і дзейнасці знакамітай зямлячкі.
Матэрыял пададзены навукова-даследчым аддзелам бібліяграфіі.
