21 снежня спаўняецца 130 гадоў старэйшаму беларускаму кампазітару Мікалаю Аладаву. Чалавек шырокіх гуманітарных ведаў і творчых інтарэсаў, педагог і навуковец, ён пакінуў спадчыну, многія жанравыя і стылявыя асаблівасці якой вызначылі шлях развіцця нацыянальнай музыкі ХХ стагоддзя.
Мікалай Ільіч Аладаў нарадзіўся ў Санкт-Пецярбургу 21 снежня 1890 г. у сям’і чыноўніка. У дзевяць гадоў хлопчык стаў вучыцца музыцы, а ўжо праз два гады пачаў спрабаваць свае сілы ў кампазіцыі. Вялікую ролю ў фарміраванні яго музычных густаў, схільнасцей, набыцці тэхнічных прафесійных навыкаў адыграў педагог – кампазітар і этнограф Якаў Васільевіч Прохараў. Дзякуючы заняткам з ім юнак здаў у 1910 г. экстэрнам экзамены за поўны курс кампазітарскага факультэта Пецярбургскай кансерваторыі. Скончыўшы навучанне, музыкант працаваў прыватным выкладчыкам музыкі, акампанаваў сольным і калектыўным выступленням, пасля падзей 1917 г. стаў настаўнікам у працоўнай школе Петраграда.
Праз два гады малады кампазітар пераехаў у Казань, дзе жыў і працаваў чатыры гады. Спачатку – музычным інструктарам клуба Казанскага саюза кааператараў, потым – піяністам у тэатры мініяцюр, настаўнікам спеваў у дзіцячым доме. У 1922 г. М.І. Аладаў уладкаваўся выкладчыкам на этнаграфічны факультэт Усходняй кансерваторыі, дзе праводзіліся даследаванні чувашскіх і марыйскіх народных песень. Тут не толькі займаўся сачыненнем уласных твораў, але і навуковай працай па захаванні творчасці малых народаў Паволжа.
Дзякуючы поспехам у навуковай дзейнасці М. Аладаў быў запрошаны ў 1923 г. на працу ў Маскоўскі дзяржаўны інстытут музычнай навукі. Тут ён стаў членам Беларускай песеннай камісіі, якой трэба было апрацаваць і прадставіць шырокай аўдыторыі лепшыя ўзоры беларускіх народных песень.
У 1924 г. М.І. Аладава запрасілі на выкладчыцкую працу ў Беларускі дзяржаўны музычны тэхнікум (цяпер Мінскі дзяржаўны каледж імя М.І. Глінкі). З гэтай пары Беларусь стала для Мікалая Ільіча другім домам. Кампазітар увайшоў у гісторыю развіцця беларускай музычнай культуры як адзін з арганізатараў прафесійнай музычнай адукацыі ў БССР. У тэхнікуме ён выкладаў тэорыю музыкі, а пазней узначаліў вучэбную частку. З 1932 г. працягнуў педагагічную дзейнасць у Беларускай дзяржаўнай кансерваторыі.
У гады Вялікай Айчыннай вайны М.І. Аладаў быў эвакуіраваны ў Саратаў, дзе працягнуў вучыць студэнтаў музыцы ў мясцовай кансерваторыі. Але нават суровыя ўмовы не змаглі спыніць натхненне майстра. Тут ён стварае драматычную сімфонію-баладу “У суровыя дні”, сімфанічную паэму “З дзённіка партызана”, розныя песні і рамансы. Пасля вяртання ў 1944 г. у вызваленую сталіцу, ён быў прызначаны дырэктарам Беларускай дзяржаўнай кансерваторыі, якой кіраваў да 1948 г.
За час педагагічнай дзейнасці Мікалай Ільіч выхаваў многіх вядомых музыкантаў. Яго вучнямі і слухачамі былі вядомыя кампазітары: А. Багатыроў, І. Кузняцоў, У. Алоўнікаў і інш.
Кампазітар сумяшчаў выкладанне ў кансерваторыі са шматграннай творчай дзейнасцю. Ён адзін з заснавальнікаў сімфанічнага, камерна-інструментальнага, камерна-вакальнага, кантатнага, харавога жанраў беларускай музыкі. Выдатна ведаў беларускі фальклор, па-майстэрску апрацоўваў яго, надаючы новае гучанне (спецыялісты адзначаюць выкарыстанне народна-песенных інтанацый у тэматыцы фугі і іншых паліфанічных формаў). Своеасаблівым жанравым вырашэннем адрозніваецца опера “Тарас на Парнасе” (1927), напісаная па матывах беларускіх ананімных паэм “Тарас на Парнасе”, “Энеіда навыварат” і паэмы В. Дуніна-Марцінкевіча “Гапон”.
Творчы шлях кампазітара доўжыўся больш за 60 гадоў. Для яго твораў характэрны сімфанічнасць мыслення, шырокае выкарыстанне сродкаў паліфаніі, праграмнасць, нацыянальная самабытнасць. Імкненне асэнсаваць і перадаць у музычных вобразах сучасную яму рэчаіснасць вызначыла галоўны вектар творчасці майстра. Напрыклад, опера “Андрэй Касценя” (1947), напісаная на лібрэта П. Глебкі, прысвечана тэме партызанскай барацьбы ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Напісаныя ім 10 сімфоній – своеасаблівая энцыклапедыя жыцця савецкага перыяду, дзе знайшлі мастацкае ўвасабленне вельмі значныя падзеі ў жыцці народа, рэчаіснасць у самых розных яе праявах. Музычныя вобразы дынамічныя, адрозніваюцца гарманічнай вастрынёй, тэмбравай маляўнічасцю. Кампазітар напісаў больш за 30 сімфанічных твораў: сюіты-фантазіі, сімфоніі, сюіты, уверцюры, паэмы, варыяцыі. З’яўляецца аўтарам опер, кантат, вакальных цыклаў на вершы беларускіх паэтаў.
Адначасова з творчай і педагагічнай дзейнасцю М.І. Аладаў вёў вялікую грамадскую працу. З 1932 г. быў членам Саюза кампазітараў БССР, з сярэдзіны 1930-х гг. – членам яго праўлення, а ў 1949–1950 гг. – старшыня праўлення. Кампазітар узнагароджаны двума ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга (1944, 1970), ордэнам “Знак Пашаны” (1948) і медалямі. У 1955 г. яму было прысвоена ганаровае званне народнага артыста БССР. Імя М.І. Аладава носіць Мінская музычная школа № 2. На доме, дзе жыў кампазітар, усталявана мемарыяльная дошка. Адна з вуліц Мінска названа ў гонар М.І. Аладава і яго жонкі – мастацтвазнаўцы А.В. Аладавай. У 1981 г. быў зняты фільм “Старэйшына беларускай музыкі”.
Звесткі пра творы кампазітара і публікацыі аб ім можна знайсці ў электронным каталогу бібліятэкі, біяграфічныя матэрыялы – у анлайн-энцыклапедыі “Беларусь у асобах і падзеях” і Нацыянальнай базе даных аўтарытэтных/нарматыўных запісаў.
Матэрыял пададзены навукова-даследчым аддзелам бібліяграфіі.
