A journey to the island of Java (novel "Amok")
 |
 |
 |
“Перл галандскай кароны” – так звычайна завуць Яву ў Еўропе. Цікава, што сама карона мае толькі 33 тысячы кв. км, а “перл” на ёй – 133 тысячы, разам з усімі іншымі перламі (Суматра, Цэлебес, Барнеа, Новая Гвінея) будзе больш за 2 мільёны кв. км. Насельніцтва ў самой Галандыі 8 мільёнаў, а на Яве – каля 40, у тым ліку саміх галандцаў не больш за 100 тысяч.
Якім чынам такая маленькая карона здолела прычапіць да сябе такі вялікі перл?
Справа звычайная, гандлёвая. Пачалася яна ў 1598 годзе, калі была заснавана Ост-Індская кампанія капіталістаў з шасцю мільёнамі гульдэнаў. Прадпрыемства было зусім прыватнае і мела сваёй мэтай толькі гандаль.
Кампанія будавала ў розных месцах “факторыі” – склады тавараў, палюбоўна дагаварвалася з мясцовымі князькамі. А потым і без палюбоўнасці пачала запускаць свае кіпцюры ўсё глыбей і мацней. Дзеля гэтага кампанія мела нават сваё ўласнае прыватнае войска.
А калі жыхары ўбачылі, што мірныя гандляры робяцца ўладарамі і захацелі сапхнуць незапрошаных гасцей, – тады ўжо прыйшла на дапамогу сама “карона”. Краіна была абвешчана ўласнасцю Галандыі, з’явіліся губернатары, генералы, гарматы; пачаліся расправы са “здраднікамі”…
…Аднак жа і тут трэба адзначыць, што гэта было даўней, калі панаваў кулак. А цяпер пануе гульдэн, таму ўся ўвага галандскай буржуазіі накіравана на тое, каб выціснуць з падуладнага дзікага народа як мага больш грошай.
Батавія
“...” Сярэдзіна дня ў Батавіі з’яўляецца такім часам, калі на вуліцы не ўбачыш аніводнага еўрапейца. Сонца стаіць над самай галавой і пячэ так, што толькі надзвычайная патрэба можа прымусіць еўрапейца выйсці на вуліцу…
Толькі каляровыя тубыльцы, большасць якіх носяць велізарныя капелюшы, снуюць сабе пад сонцам узад і ўперад, хоць бы што.
Галоўнае адзенне малайца – “саронг”, або кавалак тканіны, абкручаны на манер спадніцы. Ён спускаецца да кален і ўжываецца аднолькава як жанчынамі, так і мужчынамі. А далей ужо хто як хоча: ці кашулю, кофту, хустку або мех на плечы, ці проста верхняя палова цела застаецца голаю. На галаве разнастайныя капелюшы, круглыя шапачкі ці хустачкі і чалмы.
Ногі ж заўсёды босыя. Улада нават клапоціцца аб тым, каб усе тубыльцы былі босыя. Усё для аднаго і таго ж – яшчэ раз падкрэсліць розніцу паміж еўрапейцамі і тубыльцамі…
Усюды на Усходзе рынак з’яўляецца галоўным цэнтрам грамадскага жыцця. Гэта і клуб, і месца сходаў, месца, дзе заўсёды пачуеш усе навіны. Менш за палову народу ідзе сюды, каб што-небудзь купіць, большая ж частка проста таўчэцца, здаецца, без ніякага сэнсу.
На вялізнай плошчы цягнуліся шэрагі будак з пальмавага лісця, травы і бамбуку. Будкі такія нізенькія, што чалавек можа ўвайсці толькі схіліўшыся.
Смярдзючая сушаная рыба, розная гародніна, мяса, рыс і садавіна з’яўляюцца галоўнымі спажывецкімі таварамі. Асабліва розныя плады, якія ляжаць вялікімі грудамі, і трэба было дзівіцца, хто іх раскуплівае.
Галоўнымі пладамі з’яўляюцца бананы, якія тут адыгрываюць такую ж ролю, як у нас бульба. Яны маюць больш за сто гатункаў рознай велічыні і з розным смакам. Купляюць іх цэлымі галінамі, нізкамі больш за паўпуда і такой даўжыні, што ўскінутая на плечы гэтая нізка цягнецца другім канцом па зямлі.
Потым ідзе плод хлебнага дрэва, самы вялізны з усіх пладоў – ён часамі бывае велічынёю з дзевяцігадовае дзіця. Далей – какосавыя арэхі, ананасы, апельсіны-пампельмусы велічынёю з гарбуз і нарэшце такія цудоўныя рэчы, аб якіх мы нават і не чулі.
Вось нейкая дыня “папайя”, якая расце на дрэве; у сярэдзіне яе знаходзяцца зярняткі акурат як наша рыбная ікра. Вось “саў маніла”, падобная да нашых сліў.
Там нібы зялёная ігруша з дзіўнай назвай “адвакат”. Сама яна амаль без смаку, але калі яе расцерці ды падліць лыжачку віна ці кавы, тады робіцца нешта такое смачнае, што калі хто раз яе пакаштаваў, то потым ужо заўсёды будзе думаць аб гэтым “адвакаце”.
Вось “дур’ян”, падобны да гурка, велічынёю з дзіцячую галаву, з цвёрдымі калючкамі на скуры, ды такі смярдзючы, што ў гатэлях яго нават не падпускаюць блізка да памяшкання. Ён смярдзіць – і гнілым сырам, і гнілым мясам, і часнаком. Але ў сярэдзіне яго знаходзіцца нібы смятана, досыць смачная і арыгінальная па смаку. Кажуць, што нават сярод еўрапейцаў ёсць такія аматары, што гатовы на край света ехаць, каб толькі пакаштаваць гэтага дур’яну.
…Вось “манга” са смакам шпінгару, вось “рамбутан”, як каштан, “дуку” на манер вінаграду і шмат іншых пладоў. Але нашыя людзі кажуць, што ўсё гэтыя штукі няварты адной добрай антонаўкі. Мусіць, таксама явавец не аддаў бы свайго дур’яну за ўсе нашы яблыкі і ігрушы. “...”
(Янка Маўр. Раман “Амок”. Мастакі М.Ц. Гуціеў і Ц.Я. Кіпніс.)
